Celem badania przesiewowego jest wykrycie raka jelita grubego (lub symptomów mogących doprowadzić do zachorowania na raka jelita grubego) na wczesnym etapie, kiedy istnieje duże prawdopodobieństwo, że leczenie okaże się skuteczne. Istnieją dwa rodzaje badania przesiewowego w kierunku raka jelita grubego:
- badanie mające na celu wykrycie śladów krwi w stolcu – tzw. badanie na krew utajoną w kale;
- badanie wewnętrznej części jelita grubego w ramach zabiegu tzw. sigmoidoskopii lub kolonoskopii.
Badanie na krew utajoną w kale to badanie biochemiczne zapewniające możliwość wykrycia niewielkich ilości krwi w próbkach stolca; ilości te są na tyle małe, że nie można ich zaobserwować gołym okiem („krew utajona” to krew niewidoczna). W ramach badania przesiewowego w kierunku raka jelita grubego przeprowadzanych w Unii Europejskiej najczęściej korzysta się właśnie z tej metody. Można wyróżnić dwa rodzaje badania na krew utajoną w kale: badanie na krew utajoną w kale przeprowadzane metodą gwajakolową oraz immunochemiczne badanie na krew utajoną w kale (określane również jako badanie kału metodą immunochemiczną). Wspomniane dwa rodzaje badań różnią się, jeżeli chodzi o sposób pobierania próbek kału i metodę ich analizy. Pobranie próbek do badania na krew utajoną w kale metodą gwajakolową lub metodą immunochemiczną można przeprowadzić samodzielnie w domu. Zestaw do badania przesiewowego umożliwia łatwe pobranie niewielkiej próbki kału. Próbki te muszą zostać następnie poddane analizie w laboratorium.
Elastyczna sigmoidoskopia i kolonoskopia to zabiegi medyczne, które przeprowadza się przy wykorzystaniu długiej, elastycznej, wąskiej rurki, na końcu której znajduje się źródło światła i niewielka soczewka. Rurkę wprowadza się przez odbyt, co umożliwia dokonanie oględzin wnętrza jelita grubego i może doprowadzić do wykrycia zmian nowotworowych lub zmian spowodowanych innymi chorobami, takimi jak polipy. Polipy to narośla powstałe we wnętrzu jelita grubego, które mogą w niektórych przypadkach przekształcić się w raka jelita grubego, jeżeli nie zostaną usunięte. W przypadku wykrycia polipów większość z nich może zostać bezboleśnie usunięta w trakcie badania przesiewowego. Zabieg kolonoskopii umożliwia zbadanie jelita grubego na całej jego długości. Zabieg elastycznej sigmoidoskopii umożliwia zbadanie wyłącznie dolnej części jelita grubego, ale można go przeprowadzić szybciej i bez konieczności sedacji pacjenta, a do przygotowania jelita grubego do zabiegu (takie przygotowania pacjent przeprowadza przed stawieniem się na zabieg) wystarczy wykonać lewatywę. Ponieważ sigmoidoskopia i kolonoskopia przesiewowa są inwazyjnymi zabiegami medycznymi, mogą wiązać się z wystąpieniem poważnych komplikacji.
Jeżeli wyniki badania przesiewowego metodą gwajakolową na krew utajoną w kale, badania przesiewowego kału metodą immunochemiczną lub przesiewowego zabiegu elastycznej sigmoidoskopii będą odbiegały od normy, pacjent zostanie skierowany na zabieg kolonoskopii, w trakcie którego wnętrze całego jelita grubego zostanie zbadane pod kątem występowania zmian rakowych i polipów.
Większość badań dotyczących wpływu badania przesiewowego na zmniejszenie liczby zgonów spowodowanych rakiem jelita grubego została przeprowadzona na osobach zdrowych w wieku od 45–50 lat do 70–75 lat. Wszystkie zalecane przesiewowe metody badania przyczyniają się do zmniejszenia ryzyka zgonu w rezultacie zachorowania na raka jelita grubego. Wykazano, że przesiewowe badanie na krew utajoną w kale przeprowadzane metodą gwajakolową lub przesiewowe badania kału metodą immunochemiczną zapewnia możliwość ograniczenia ryzyka zgonu spowodowanego rakiem jelita grubego o 20–30%; wykonanie przesiewowej sigmoidoskopii ogranicza to ryzyko o około 50%. Szacuje się, że udział w kolonoskopii przesiewowej przyczynia się do zmniejszenia ryzyka zgonu spowodowanego rakiem jelita grubego o około 30–65%, choć szacunki te sporządzono w oparciu o ograniczoną liczbę dowodów.
Wśród uczestników elastycznej sigmoidoskopii przesiewowej odnotowano spadek ryzyka zachorowania na raka jelita grubego o około 30%. Innymi słowy dzięki udziałowi w badaniu przesiewowym jego uczestnikom udało się uniknąć zachorowania na raka jelita grubego w 3 na każde 10 przypadków. W przypadku kolonoskopii przesiewowej ryzyko zachorowania na raka zmniejsza się o 50–65%, choć szacunki te sporządzono w oparciu o ograniczoną liczbę dowodów.